Dubayi « COP 28 » : Bεnkan ɲininni tajiko dabilali kan

Diɲε tɔnba ka lajεba 28nan waatiyεlεma kan, o kuncεra araba desanburukalo tile 13 san 2023 Dubayi, Emira Arabu Ini faaba la. A daminεna nowanburukalo tile 30, ka se desanburukalo tile 12 ma san 2023. Lajεba in datuguli ɲεmɔgɔya tun bε iziniko ni jiko minisiri sulutan Ali-Jabεri ani tajiko jεkulu « Adnoc » ɲεmɔgɔba ni « COP 28 » ɲεmɔgɔ fana don, olu bolo.

A ka surun san tan na Pari bεnkan talen kɔfε, bεnkan jɔnjɔn ka ta waatiyεlεma kunkan. O siratigε la, jamana 197 tɔgɔla mɔgɔw ye ɲɔgɔn sɔrɔ Dubayi, ka Pari bεnkan talenw sεfεsεfε, ka sɔrɔ ka hakilijakabɔ kε ko tɔ taabolo la dɔgɔkun fila kuntaala kɔnɔ. Waatilakow bε ka tiɲεni min don jamana dɔw kun, o nɔ ladilancogo tun fɔra ka gεlεya, ɲεɲinin ka k’o la a tuma na.

Tile fila kuntaala kɔnɔ lajεba in kεnε kan, jigisigi kumaw fɔra o la ; sabula sinsin kεra a kan, k’o nɔladilanwari in ka di ; nka fεn min ye sigikun dakun filanan ye, a yera ko balan caman dalen b’o ɲε. Ka da a kan, tajibatigi jamanaw y’u ban ko taji labaarali tε dabila ; ani fana dεmεn hakε ka dɔgɔ yεlεmani na fεn wεrεw kan taji nɔ na. Simɔn Sitiyεli min ye ONU ka bεnkantajεkulu sekeretεri ye waatiyεlεma kunkankow la, n’a tubabukan daɲε surun ye (CCNUCC) ye, ani « COP 28 » ɲεmɔgɔ sulutan Ali-Jabεri ka timinandiya n’a ta bεε, bεn ma se ka k’o yɔrɔnin na fɔlɔ. Jamana minnu tun bε kεnε kan o fanba, ka fara ONU ka bεnkantajεkulu fana fanba kan, olu y’a jira ko baara kεta minnu bε sen na waatiyεlεma kunkankow la, o ka dɔgɔ kow fanga kɔrɔ. O la, k’a ɲuman ye jamana minnu bε yiriwali sira kan, dεmεn ka don olu ma u ka se k’o baara kεta ninnu waleya. Fɔɲɔgɔnkɔba bε laɲinin kunkan ani jɔyɔrɔ facogo la a ko la. Ŋaniyaw ye minnu ye dugukoloko, politikiko ani nafoloko la, o fana ye balan dɔw ye setigi jamanaw ni faantan jamanaw cε, i n’a fɔ Mali n’a ɲɔgɔnnaw.

Waatiyεlεma kɔlɔlɔba bε o faantan jamana minnu kan kosεbε, n’a jigiya yεrε t’u ye fɔlɔ ka nɔgɔya don a ko la. Waleya minnu bolodalen don o kɔlɔlɔw nɔ ladilanni na, u hami tun y’o waleyali ye a tuma na. Nka a kεra jigikari y’u bolo. « COP 28 » ɲεmɔgɔ jɔsen ma se ka nkoolo faga setigibaw kɔrɔ ; kasɔrɔ o dabali minnu kofɔlen don, a ɲuman ye olu ka waleya joona. Wajibi la faantan jamanaw bε kule, ka da nɔladilanwari sɔrɔbaliya kan. Kasɔrɔ nin ko in na, degun wulili sirilen bε a dabali tigεlenw waleyali la. Wari min kofɔlen don, o tε labɔli kε ; nka a ka di, ka dɔwεrε ɲinin ka fara a kan.

An ka nsana dɔ b’a fɔ ko bana kunbεn ka fisa ni bana furakε ye- Dɔwεrε de ka kan ka ɲinin ka fara kɔrɔlen kan ; n’o tε fεn man kan ka bɔ a la. Makow ni wari dilenw bεna kiimε ONU fε. O ye ɲεtaanin ye ko la ; sabula setigibaw tun tε ka sɔn hali o ma. Emira Arabu Ini y’a jira k’ale bεna dolariwari miliyari 30 di yεlεmaniko la fεn suguya wεrε kan, min tε taji ye. O bεna se ka dusu don kεnyεrεye cakεdatigiw kɔnɔ k’u sendon baara in na ; sabula olu bε siran k’u ka nafolo don faantan jamanaw dεmεnni dafε. Wari hakε min sɔrɔla waatiyεlεma kɔlɔlɔw nɔ ladilanniko la, o ye dolariwari miliyɔn 133 ye, o dun y’a sɔrɔ 14% bɔra kɔlɔlɔw fanga la san 2020 ni 2021 furancε kɔnɔ. ONU ka laselisεbεn dɔ y’a jira, ko a ɲuman ye ka dolariwari miliyari 387 sɔrɔ ka bila bolo kɔrɔ san o san. Nka dolariwari miliyari 100 min layidu tara faantan jamanaw ye dεmεn ye, halibi o ma tiimε. Kasɔrɔ Waatiko waleyalikulu n’a tubabukan daɲε sun ye (RAC), o y’a jira ko dεmεnwari min dira tajiko la, o kεra dolariyari miliyari470 ye san 2022 kɔnɔ. O siratigε la, Mali ka cidenw na, sigida n’a lamini, saniya ni yiriwali kuntaala jan minisiri Mamadu Samakε y’a jira ko, a ɲuman ye diɲε wariko kεcogo ka kε jεlenya kɔnɔ ; wa ko fεn min ye wari dita kuraw ye, olu fana ka tεmεn o sira jεlen kelen fε. O waleya in de bε se ka bana kunbεn, ka sagon a furakεli kan.

San 2009 lajεba senfε Kopenagi, Danemariki faaba la, setigi jamanaw ye layidu ta, k’u bε dolariwari miliyari 100 di san o san, k’a daminε san 2020 ka se 2025 ma waatiyεlεma kunkankow kama faantan jamanaw na, ani ka fεεrε kuraw lasɔrɔli nɔgɔya u ma. Kasɔrɔ mako bε se miliyari ba caman ma san o san. U yεrε y’o layidu min ta, o ma tiimε. Laɲinin tun dantigεra, dɔ farali o kan, o jateminεw tun ka kan ka kε « COP 27 » senfε, nka bεn ma kε a kan. Jamana minnu sera k’a wari sɔrɔ, n’u tun ka kan k’a lase tɔw ma, olu y’a ɲinin yεlεmani ka don a kεcogo la.

Wari donni waatiyεlεma kɔlɔlɔw nɔ ladilanni dafε, o waleyali daminεna kabini san 2015 ; nka a kεcogo senna ka suman. Zuwεnkalo tεmεnnen in, furancεla lajε min kεra waatiyεlεma kunkanko kan Boni, Alimanjamana faaba la, jamana 25 tun y’u kandi dolariwari miliyari 9,3 dili la ; Alimaɲi, Faransi, Uruwayɔmu Ini ani Etazuni tun b’o la. O wari kofɔlen in ka dɔgɔ ni dolariwari miliyɔn 600 ye san 2019 ta kɔrɔ. Caman yεrε bɔra nafolodilaw hakε la ; u tun ye jamana 45 ye san 2014. An bε don min na, jamana 25 dɔrɔn don ; wa Larabujamana kelen t’a la.

Nka jamana 124 y’u kandi, ko waleya minnu ka kan k’a to yεlεma bε kε fεn wεrε kan min tε tajimafεnw ye, ko u b’o caya kosεbε yanni san 2030 cε ; wa ko a waleya kεta fεn o fεn san kɔnɔ, u b’o sigiyɔrɔma fila kε. « RAC » y’a jira k’o hakilila in ye ɲεtaako ye.

Jamana yiriwalenw k’a ŋaniya ka dɔ bɔ sisangazi jugu fanga la diɲε kɔnɔ, fo ka nɔladilanwari di jamana ɲangatalenw ma, dɔnnibaa dɔ y’a jira k’o gese da bε jukɔrɔ, farati b’a la ; sabula ko kabini « COP 26 » fo bi, dɔ de b’a la ka fara tajiko fanga kan ka taa a fε. Kasɔrɔ n’i ye jateminε kε, jamana yiriwalenw jigi bε gaziko de kan kosεbε. Ɲɔgɔn saman-samanw ka ca ko la ; a gεlεyalen don fεn suguya wεrε kelen dɔrɔn ka kε sεbεnw kɔnɔ, ka tajiko bila kεrεfε, tuma tε ko ka waatiw dantigε tajiko dabilali la.

Ɛsipaɲi, Urumani, Silowaki, Tayilandi ani Wiyεtinamu y’a ŋaniya ka sarabonko dabila san 2025 ni 2040 furancεw la ; kasɔrɔ o waati kelen na, Ɛndi ni Ɛndonezi bε ka sarabonbɔ izini kuraw jɔ. « Cop 27 » la, jamana 80 tun b’a la ka Ɛndi senkɔrɔma don fεn suguya bεε donni na sεbεn kɔnɔ yeelensunko la ; gazi ni taji b’o la. Hakilila kɔni ye ka tajiko dabila, ka wari donni fana dabila a kunkɔrɔ. Arabi Sawuditi, Iran ani Irisijamana ma sɔn o ma. Sɔsɔliw cayara nin ko kan kosεbε : tajiko dabilali ani dɔ bɔli a fanga la.

Hali ni lajεkεlaw ye bεnkan dɔw ta Dubayi, u waleyali y’a damana ko ye ; sabula a bε se ka kε u tεna waleya a tuma na, gεlεya bε se ka wara ka taa a fε. San 2021 ni 2022 furancε la, dɔ farala sisangazi hakε kan diɲε kɔnɔ ni 1,4 % ye. A yεlεnnenba kɔlɔsira san 1990 ; o kεra 61% ye. Nka cakεda min ɲεsinnen bε yeelenko ma n’a tubabukan daɲε surun ye (AIE) ye, o y’a jira ko yanni san 2035, walima 2030 cε, ko caman bεna se ka bɔ sisangasi hakε la diɲε kɔnɔ ; nka ko dugukolo kalayali fanga bε se ka jigin ka yεlεn + 1,4°C ani 2,4°C cε yanni san 2100. dɔnnibaaw ka jateminε na, ni yεlεma ma don kow cogoya la yanni san tan cε, a mεεn o mεεn, dugukolo kalayali funteni bε sɔn ka se 1,5°C ma.

Sεki Amadu JA

Dɔkala Yusufu JARA